Terugblik op Dies 2009

Het crisisverhaal van Joop Roes

terug

Mijn toespraak zou in deze tijd van het jaar een passieverhaal behoren te zijn. Maar ik heb me - ondanks de ellende die ik bespreek – laten overtuigen door de S.I.P, een lichtvoetig verhaal te houden.

• Eerst mijn affiniteit met het onderwerp. Ik heb de familietraditie voortgezet door ook ondernemer te worden. Ik  heb een belastingadviespraktijk geleid.Vandaar dat ik de afgelopen 35 jaar er zelf voor moest zorgen een veilig pensioen op te bouwen. Toen ik gestopt ben met mijn adviespraktijk heb ik mij toegelegd op het beheer van een groot familievermogen en soortgelijke taken bij goededoelenfondsen. Ik vertegenwoordig de achtste generatie Roes – voorzover we hebben kunnen nagaan -  die ondernemer is. Mijn voorouders runden  boerenbedrijven. Van mijn vader heb ik geleerd met weinig gelukkig  te zijn. Hij zei “Geld maakt niet gelukkig, maar het is wel fijn als je het hebt”. Hij vertelde mij het verhaal over mijn grootvader Johannes Everhardus Roes, geboren in 1862 en gehuwd in 1893 met Dorothea Brus. Zij hebben in 1893 een grote boerderij van een barones in Duitsland dicht bij Bocholt gepacht. Zij konden profiteren van de grote welvaartsstijging aan het eind van de 19^e en begin 20^e eeuw in Rijnland Westfalen. In 1914 werden bij de buren alle jongemannen opgeroepen om in dienst te gaan. De buren spraken er schande van dat zijn 5 zonen niet in dienst hoefden omdat ze geen Duitse nationaliteit bezaten, maar Fremdangehörigen waren. De wet werd gewijzigd ook de Fremdangehörigen werden opgeroepen. Zij hebben toen in 1916 de pijnlijke beslissing genomen de pacht op te zeggen en de complete inboedel en de bedrijfsmiddelen in een boedelverkoop van de hand te doen. Immers je mocht deze zaken niet meer de grens overbrengen. De opbrengst in Reichsmarken van de gedwongen verkoop hebben ze bij een Nederlandse Raiffeisenbank op deposito in Duitse valuta gezet. Inmiddels was de koers in enkele dagen gedaald met 30%. Hij kon het verlies niet nemen en heeft de bedragen in Duitse valuta laten staan. Mijn grootvader maakte de essentiële fout door bezittingen in RM aan te houden en uitgaven in guldens te hebben. Jullie kennen allemaal de afloop van de geldontwaarding in Duitsland. Hun volledig bezit van hun erfenissen en ongeveer 25 jaar boeren in Duitsland is verloren gegaan. Als zij het bedrag in Duitse valuta in Duitsland op de bank zou hebben gezet zouden zij nog een compensatie hebben gekregen. Mijn grootvader kon dit niet goed verwerken. Hij werd erg stil. Dagelijks bij het eten mompelde hij : “Das verdammte Geld”.
   
• Ik ga in op de vele beleggers die dagelijks met afgrijzen de beurs volgen en als een ware Don Quichote uitroepen “Had ik in 2007 maar alle aandelen verkocht. Had ik maar naar mijn slimme knecht Sancho Panza geluisterd”. Hij waarschuwde mij dat de aandelenkoersen naar gort gaan. In 2008 smolten aandelen als sneeuw voor de zon. De index van aandelenkoersen van de 50 grootste Europese bedrijven en onroerendgoedfondsen kelderden met ca. 45 %. Een enorme dreun voor de meeste pensioenbeleggers, zoals pensioenfondsen.  De belegging in staatsobligaties leverde daarentegen in 2008 een totaalrendement van ca. 11 % op. Achteraf gezien had je als belegger in medio 2007 alle aandelen moeten verkopen en de opbrengsten in Nederlandse staatsobligaties moeten beleggen. Als de Nederlandse pensioenfondsen dit zouden hebben gedaan, dan zou de dekkingsgraad gemiddeld boven de 130% zijn gebleven, terwijl deze nu gemiddeld rond de 90% ligt. Italianen, Spanjaarden, Grieken staan er nog veel slechter voor, want zij hebben geen pensioenfondsen en de staatsschuld is er ook hoger dan hier. Zullen de noordelijke euro-zone landen de zuidelijke landen helpen? Ik denk het niet, en de euro zal in tweeën scheuren. Een belegger zou wensen dat hij een adviseur zou kunnen vinden met de bijzondere eigenschap dat hij van de toekomst naar het heden leeft. Een collega van de edelman Ferguut had die bijzondere eigenschap. Het was Merlijn, een van de ridders van de Tafelronde. Hij was de leraar van Koning Arthur. Merlijn zou de ideale beleggingsadviseur zijn. Merlijn zou de pensioenbelegger hebben geadviseerd de juist beleggingsmix te kopen en te vertellen wanner uit te stappen. Hij zou dan gezegd hebben om in 2001 het gehele bezit in onroerendgoedfondsen te beleggen en in  juni 2007 alles te verkopen en het geld te beleggen in langlopende staatsleningen. Dan zou hij zijn vermogen ongeveer 3 keer zo groot zijn geweest. Als hij in 2001 deze onroerendgoedaandelen zou hebben gekocht en deze zou hebben aangehouden tot eind 2009 dan zou hij jaarlijks nog een rendement van meer dan 11% hebben behaald. Als hij in 2003 in aandelen van de top 50 Europese bedrijven zou zijn gestapt en  voor de zomer 2007 alles zou hebben verkocht, zou zijn bezit verdubbeld zijn. Echter als hij van 2001 tot eind deze aandelen zou hebben aangehouden zou hij jaarlijks gemiddeld een verlies van ca 2% hebben geïncasseerd. Een belegging in staatsobligaties heeft in de periode 2001 tot eind 2008 een jaarlijks gemiddeld rendement van 5,5% opgeleverd.  Wat een wijsheid ons Merlijn zou kunnen bezorgen.  
• Aan mijn kleinkinderen probeer ik de kredietcrisis als volgt uit te leggen: Stel je voor dat alle banken in de wereld ballonnen zijn. Iedereen die slim is en veel geld wil verdienen blaast in de ballonnen. Voor elke uithaal, krijg je een beloning.  Het gummi rekt uit en rekt uit. Velen zien dit, maar denken, dit is niet mijn probleem. Totdat de ballonnen knappen en alle lucht met een sisser verdwijnt. Nu komen de moraalridders op de televisie en zeggen dat alle blazers aangepakt moeten worden en hun bonussen moeten terugbetalen. Omdat dit verhaal zoveel televisiekijkers trekt, ontstaat er een massahysterie. Op televisie en internet hoor en zie je niet anders dan dat veel mensen geen werk meer zullen hebben, dat spaarcenten als lucht verdampt zijn, dat ouderen niet een lager pensioen krijgen. En volgens een recent bulletin van de Wereldbank dat door deze crisis de kindersterfte in de wereld met ca. 300.000 per jaar toeneemt. Het gevolg is dat de gehele wereld de hand op de knip houdt. We kopen nog wel voedsel en drank, maar we kopen minder dure goederen en diensten zoals auto’s, tv’s en verre vakanties. Het gevolg is dat het nog slechter gaat met ons allen en dat er nog meer werklozen zullen bijkomen. Onze voorouders hebben dat meegemaakt in de jaren dertig van de vorige eeuw. Het herstel duurde wel 10 jaar. Toen kwam er een vreselijke wereldwijde oorlog.
   
• Ik zie aan jullie reacties dat deze toon jullie niet aanspreekt. Ik zal proberen het probleem van de kredietcrisis simpel uit te leggen. Hier komt wat hoofdrekenen aan te pas.  Stel dat een bank een eigen vermogen heeft van 10 dan mag de bank bij de staatsbank maximaal 90 opnemen. De 100 leent de bank uit aan particulieren en bedrijven. Stel dat de helft van deze leningen niet terugbetaald wordt, dan maakt de bank een verlies van 50. Het vertrouwen in de bank is geschonden en de depositohouders vragen en masse hun geld terug.  Dit kan de bank niet dragen dus gaat de bank failliet.
   
• Wat er in de laatste 10 jaar gebeurde is nog wat complexer. De betreffende bankdirecteur hoorde van slimme zakenbankiers dat hij zijn hypotheekvorderingen, waaronder de slechte leningen beter aan een beleggingsfonds zou kunnen verkopen. De investeerders van dit beleggingsfonds zijn andere banken en verzekeringsmaatschappijen die een extra centje willen verdienen met beleggen. Het gevolg is dat dan de leningen en schulden niet meer op zijn balans komen te staan en de bank hetzelfde spel opnieuw kan spelen etc etc.. In de laatste stap zit de crux van het huidige probleem. De kopers, zoals vele banken in VS en Europa, controleerden niet goed  de risico’s die ze liepen door in deze fondsen te stappen. Uiteraard een zeer kwalijke zaak dat men de risico’s onvoldoende hebben afgewogen. Hun motief was verhoging van de aandeelhouderswaarde van de bank. Met als belangrijk gevolg dat hun persoonlijke bonus zo hoog mogelijk zou zijn.
   
• Ik heb me wat verdiept in wijsheid van de oorspronkelijke inwoners van zuidelijk Afrika, de SAN (in het Afrikaans de bosjesmannen). Een beroemd verhaal is de fabel van de schorpioen en de kikvors. De schorpioen zit urenlang te turen naar leven in de rivier. Hij zoekt een dier die hem naar de andere zijde van de rivier kan brengen waar zijn jachtgebied veel rijker is en veel meer schorpioendames zijn. Een kikvors zwemt in zijn richting. De schorpioen vraagt aan de kikvors, “mag ik op je rug zitten, terwijl jij naar de overkant zwemt, dan zal ik je belonen. Ik zal je niet steken’ zegt hij er bij. De kikvors denkt diep na. Hij vindt het een slecht idee. De schorpioen kun je niet vertrouwen. Hij is gevaarlijk en houdt zich niet aan zijn afspraken. De kikvors denkt bij zichzelf, ‘hij heeft er zelf belang bij mij niet te steken terwijl ik overzwem, want als hij mij steekt dan verdrinkt hij ook’. Dus ik waag het er maar op. De schorpioen kruipt op de rug van de kikvors en deze vangt aan naar de overkant te zwemmen. Midden op de rivier voelt de kikvors een hevige pijn in zijn rug. Oh, oh  het zal toch niet dat hij mij heeft gestoken. De schorpioen roept hem toe “Ik moet je wel steken, want dat zit in mijn genen”. Om de vergelijking te trekken. De kikvors is de Amerikaanse woningbezitter met een minimaal inkomen; de schorpioen is de hypotheekverstrekker. Beiden gaan door dit avontuur ten onder.
   
• Het lijkt op een Grieks drama. Wat is de catharsis? Ik beperk mij tot enkele stellingen die ik niet verder uitwerk
  • 1. Het neoliberale denken van de laatste 20 jaar, na de val van de Berlijnse Muur, dat vooral door Amerikanen en Engelsen is verbreid is op losse schroeven komen te staan. Dit model kenmerkt zich door de sturing door eigenbelang. Een uitwas van dit systeem is het overdreven individuele, prestatiegerichte denken (bonusstructuur). Velen hopen dat hierin een belangrijke aanpassing plaatsvindt en dat het Rijnlandse model in Europa weer opgang zal maken, waarbij de sociale cohesie van de beslissing wordt meegewogen. We hopen niet dat het de vorm aanneemt van het Chinese model waarbij de staat een autoritaire positie inneemt en de vrijheid van de burgers aan banden legt.
  • 2. De wereldeconomie wordt door elkaar geschud als nooit tevoren. De opkomst van het Oosten, het einde van de goedkope fossiele brandstoffen en de crash van het financiële”  systeem veroorzaken drie megaschokken. Die komen bovenop drie andere schokken: de demografische evolutie, de ICT-revolutie en de opwarming van de aarde. Deze 6 schokken zullen iedereen  op deze wereld raken, zowel economisch, maatschappelijk als financieel. Een goed boek over dit onderwerp kan ik jullie van harte aanbevelen. Het is “Econoshock”van Geert Noels, de economische adviseur van Petercam. Zijn beschouwingen berusten op gedegen statistisch materiaal en zijn geschreven voor een breed publiek.
  • 3. Er wordt nu veel meer nagedacht over ethische aspecten van het zakendoen. Je zou het een ethisch reveil kunnen noemen. De duurzaamheid van de economie is nu een belangrijk thema. Ik betwijfel of dit tot een mentaliteitsverandering zal leiden. De massa is niet vrij in de besteding van zijn geld. Immers de reclame en het niet onderdoen voor anderen maakt de mens een slaaf van de consumptie. Indicatief is ook, als het minder goed gaat dan staat de ontwikkelingshulp weer ter discussie.
  • 4. Deze crisis is een eye-opener voor de twintigers en dertigers. Zij hebben nauwelijks rampspoed meegemaakt, en zien nu hoe banken failliet gaan en hoe vrienden worden ontslagen. Autonoom hun leven uitstippelen is niet meer vanzelfsprekend. En dat is wennen.
  • 5. Ook kun je vraagtekens plaatsen bij de gevolgen van de globalisering van het laatste decennium. De gezaghebbende Duitse filosoof P. Sloterdijk stelt in “Het Kristalpaleis” (2004) vast dat door internet de weidsheid van de aarde is verdwenen. Ik citeer hem: “Hieraan beantwoordt tegenwoordig een onbestemd onbehagen in de hypercommunicatieve aard van het wereldsysteem – ons inziens een terecht gevoel, want wat men tegenwoordig als de weldaden van de telecommunicatie aanprijst, ervaren tallozen als een bedenkelijke verworvenheid, met behulp waarvan we elkaar thans ook op afstand ongelukkig kunnen maken, wat vroeger alleen voor de directe buren was weggelegd.” We zullen de gevolgen ervan moeten accepteren: meer volatiliteit en risico’s in financiële markten, de noodzaak dat culturen met elkaar in contact treden en de ontwikkeling dat het westen de dominantie in de cultuur, economie en de politiek zal verliezen.
     
• Tenslotte een verklaring over de titel van van mijn toespraak, de euthanasie van de belegger. Deze term is gebruikt om het grootste beleggingsschandaal in de geschiedenis te duiden, de Mississippi-bubble georchestreerd door John Law in Frankrijk. De uitbarsting kwam in 1720, waarbij veel renteniers in Frankrijk, Nederland en Engeland zijn geruïneerd. Ik krijg de indruk dat vele beleggers, inclusief pensioenfondsen, na de opgelopen dreunen van de internetbubble in 2001 en de kredietbubble in 2008 met hun vingers af willen blijven van de aandelenbeurs. Om in de Hindoe-traditie te spreken, wellicht gaan ze weer beleggen in hun volgende leven.

Joop Roes 21 maart 2009